Instynkt, umysł i duch pomagają sobie nawzajem, gdy rozwijają się swobodnie i naturalnie; jeśli jednak coś się psuje w którymkolwiek z tych czynników, uniemożliwia to nie tylko normalne działanie tego czynnika, ale i pozostałe również ulegają skażeniu. Muszą one rozwijać się jednocześnie. A jeśli mają rozwinąć się w człowieku w całej pełni, człowiek nie może żyć w izolacji i musi należeć do społeczeństwa, które rozwoju jego nie tamuje i nie kaleczy.

Działanie instynktu, jeśli nie podlega wpływom umysłu ani ducha, przebiega cyklicznie: każdy przebieg zaczyna się od impulsu ku jakiemuś mniej lub bardziej określonemu czynowi, potem zaś, na skutek konsekwencji tego czynu, następuje zaspokojenie tej czy innej potrzeby. Impuls i pragnienie nie obejmują całego przebiegu, lecz skierowane są tylko ku jego zapoczątkowaniu: reszty dokonują już przyczyny naturalne. Pragniemy jeść, ale nie pragniemy być dobrze odżywiani, chyba że jesteśmy słabowici. Jednakże, poza swoją wartością odżywczą, jedzenie to tylko chwilowa przyjemność, nie związana z tym, do czego zmierza ogólny impuls życia. Ludzie pragną stosunków seksualnych, ale na ogół biorąc, rzadko tylko i w niezbyt silnym stopniu pragną mieć dzieci. Ale bez nadziei na dzieci, która by od czasu do czasu była urzeczywistniona, stosunki seksualne pozostają dla większości ludzi izolowaną, zamkniętą w sobie przyjemnością, która nie wiąże ich osobistego życia z życiem ludzkości, nie łączy się z ich zasadniczymi dążeniami i nie może wytworzyć tego poczucia dokonanego dzieła, jakie daje uzupełnienie naszego „ja" przez dzieci. Większość ludzi, jeśli impulsy ich nie są tłumione i obumarłe, pragnie jakiejś twórczości, wielkiej lub małej, zależnie od indywidualnych możliwości. Nieliczni ludzie mogą zaspokoić to pragnienie: są tacy szczęśliwcy, którzy mogą stworzyć nowe imperium, dyscyplinę naukową, poemat lub obraz. Ludzie nauki łatwiej od innych znajdują ujście dla swych sił twórczych, to też są najszczęśliwsi spośród ludzi inteligentnych, ponieważ działalność ich daje pełne zadośćuczynienie dla umysłu, ducha i instynktu twórczego.³ Ich sposób życia stanowi zaczątek tego, do czego powinniśmy dążyć; w ich szczęściu znajdziemy może zarodek przyszłego szczęścia całej ludzkości. W pozostałych ludziach jednak impulsy twórcze zostały stłumione. Nie mogą ani zbudować sobie własnego domu, ani urządzić własnego ogrodu, ani skierować swej pracy ku wytworzeniu czegoś, co własnym, nieprzymuszonym wyborem pragnęliby wytworzyć. W ten sposób instynkt twórczy, który powinien rozwijać umysł i ducha, zostaje zahamowany i wynaturzony. Zbyt często zwraca się on ku czynom niszczycielskim, jako jedynym czynom skutecznym, które są dlań dostępne. Porażenie instynktu twórczego rodzi zazdrość, a z zazdrości rozwija się impuls niszczenia wszystkiego, co twórcze w ludziach, którym się bardziej poszczęściło. To jest jedno z najpoważniejszych źródeł choroby instynktu.

Dziedzina instynktu ważna jest nie tylko sama przez się i nie tylko ze względu na pożyteczność czynów, jakie rodzi, ale także dlatego, że jeśli ta dziedzina nie jest zaspokojona, życie jednostki staje się czymś oderwanym od ogólnego życia człowieka. Wszelkie istotne i głębokie poczucie łączności z innymi ludźmi opiera się na instynkcie, na współpracy lub porozumieniu co do jakiegoś instynktownego dążenia. Najbardziej jest to widoczne w stosunkach wzajemnych mężczyzn i kobiet, dzieci i rodziców; ale pozostaje prawdą i w stosunkach o szerszym zakresie. Jest prawdą, gdy chodzi o wielkie zgromadzenia, porwane przez jakąś silną wspólną emocję, a nawet gdy chodzi o cały naród w niespokojnych czasach. Na tej prawdzie opiera się częściowo wartość religii jako instytucji społecznej. Jeśli brak nam zupełnie takiego poczucia, inne istoty wydają nam się dalekie i obojętne; jeśli zaś zostało ono wyraźnie stłumione, istoty te budzą w nas wrogie instynkty. Zarówno obojętność, jak i wrogie uczucia mogą być zamaskowane przez religijną miłość bliźniego, która obejmuje wszystkich ludzi, niezależnie od ich stosunku do nas. Ale miłość religijna nie przerzuca pomostu przez przepaść oddzielającą człowieka od człowieka; patrzy ona na drugi brzeg przepaści, spogląda na innych ze współczuciem lub abstrakcyjną sympatią, nie żyje jednak ich życiem. To może uczynić jedynie instynkt, ale tylko gdy jest płodny, zdrowy i bezpośredni. Do tego zaś trzeba, aby cykliczne przebiegi instynktu były możliwie często doprowadzane do końca, a nie urywane w połowie drogi. Obecnie są przerywane stale: częściowo przez dążenia, które kolidują z nimi z ekonomicznych lub innych względów, częściowo zaś przez pogoń za przyjemnością, która sprawia, że szukamy z całego przebiegu tylko momentów przyjemnych, unikamy zaś pozostałych. W ten sposób instynkt obrabowany zostaje ze swego znaczenia i powagi; nie jest więcej zdolny do osiągnięcia czegokolwiek wartościowego. Żądania jego stają się coraz bardziej wygórowane i życie przestaje być całością ożywianą jedną zasadniczą ten­dencją, ale rozpada się na szereg niepowiązanych ze sobą momentów, czasem przyjemnych a przeważnie pełnych znużenia i rozczarowania.

Życie umysłowe, choć wyrażające najwyższą doskonałość samo w sobie, nie może uzdrowić instynktu, chyba że potrafi wskazać ujście niezbyt trudno dostępne dla instynktu twórczego. Poza tym wypadkiem jednak jest z reguły za bardzo oddalone od instynktu, za bardzo zamknięte w sobie i pozbawione możliwości wewnętrznego rozwoju, aby mogło służyć instynktowi za kanwę lub czynić go bardziej subtelnym i cywilizowanym. Myśl jest z natury rzeczy abstrakcyjna i nieosobista, instynkt zaś jest z natury rzeczy osobisty i związany z określonymi okolicznościami. Jeśli każde z nich nie osiągnie wysokiego poziomu – toczy się między nimi walka, którą niełatwo jest załagodzić. To jest zasadniczą racją istnienia witalizmu, futuryzmu, pragmatyzmu i różnych innych systemów filozoficznych, które chełpią się swoją męskością i żywotnością. Wszystkie one usiłują znaleźć taki typ myśli, który by nie był wrogi dla instynktu. Usiłowanie jako takie godne jest pochwały, ale proponowane rozwiązanie jest o wiele za łatwe. Sprowadza się ono do tego, by myśl podporządkować instynktowi, by odmówić jej prawa dążenia do jej własnego ideału. Myśl, która nie wznosi się ponad czynnik osobisty, nie jest myślą w prawdziwym znaczeniu tego wyrazu; jest tylko mniej lub więcej inteligentnym podążaniem za instynktem. Tym, co czyni człowieka wyższym od zwierząt, jest myśl i duch. Odrzuciwszy je, możemy utracić doskonałość, właściwą człowiekowi, ale nie nabędziemy doskonałości zwierzęcia. Myśl osiągnąć musi pełnię swego rozwoju, zanim dokonana zostanie próba pogodzenia jej z instynktem.

Gdy wysubtelniona myśl i niewysubtelniony instynkt istnieją obok siebie, jak to często bywa wśród intelektualistów, powstaje w rezultacie zupełna niewiara, by można było przy pomocy instynktu osiągnąć jakiekolwiek poważne dobro. Zależnie od osobistych skłonności, ludzie tacy będą się starali uwolnić, o ile to możliwe, od instynktu i zostaną ascetami, albo też przyjmą jego istnienie jako konieczność, pozostawiając go w stanie degradacji i odseparowując od wszystkiego, co jest istotnie ważne w ich życiu. Obie te postawy pozbawiają instynkt żywotności i nie pozwalają mu na odgrywanie roli twórcy więzi z innymi ludźmi; obie rodzą poczucie samotności fizycznej poczucie przepaści, spoza której dochodzić może głos rozumu i ducha, ale nie głos instynktu. Dla bardzo wielu ludzi instynkt patriotyzmu, gdy wybuchła wojna, był pierwszym instynktem, który okazał się pomostem ponad przepaścią, pierwszym, który dawał im istotne i głębokie poczucie wspólnoty z innymi ludźmi. Instynkt ten, właśnie dlatego, że w swej intensywnej postaci jest nowy i nieznany, nie był zarażony przez myśl ani pozbawiony siły i żywotności przez zwątpienie i zimną abstrakcję. Poczucie wspólnoty, które wytworzył, może być także wytworzone przez instynkt w czasach bardziej normalnych, jeśli myśl i duch nie zajmą wobec niego wrogiej postawy. Dopóki zaś to poczucie wspólnoty nie istnieje, instynkt i duch nie mogą harmonizować ze sobą, a życie społeczeństwa musi być pozbawione rozmachu i zarodków dalszego rozwoju.

Życie umysłowe, na skutek swojego odosobnienia, ma tendencję do wewnętrznego separowania człowieka od innych ludzi, jeśli nie przeciwdziała temu wpływ ducha. Z tego względu umysł pozbawiony pomocy ducha może doprowadzić do zepsucia lub zaniku instynktu, nie może jednak przyczyniać się do jego doskonalenia pod żadnym względem. Na tej zasadzie pewni ludzie usposobieni są wrogo wobec myśli. Jednakże z tamowania rozwoju myśli nic dobrego wyniknąć nie może: ma ona swe własne tendencje i jeśli nie pozwolimy jej rozwijać się w sposób naturalny, zwróci się w innym kierunku, gdzie będzie mniej pożyteczna. Zresztą myśl jest w istocie rzeczy czymś „boskim”: gdyby przeciwstawienie myśli i instynktu było istotnie nie do pogodzenia, zwycięzcą powinna zostać myśl. Ale przeciwstawienie to daje się usunąć: trzeba tylko, aby zarówno myśl, jak instynkt, oświecane były przez ducha.

Żeby życie ludzkie miało wigor, trzeba by instynktowne impulsy były silne i bezpośrednie; aby jednak życie to było wartościowe, impulsy te muszą być opanowane i kontrolowane przez jakieś pragnienia mniej osobiste i bezwzględne, mniej skłonne do wywoływania konfliktu niż te, których jedynym źródłem jest instynkt. Potrzeba czegoś nieosobistego i powszechnego ponad to, co wypływa z potrzeb indywidualnego rozwoju: a tego zaczerpnąć można tylko z dziedziny ducha.

Patriotyzm stanowi przykład tego, jakiego rodzaju kontrola jest tu potrzebna. Patriotyzm składa się z rozmaitych instynktownych uczuć i impulsów: przywiązania do rodzinnego domu, sentymentu wobec ludzi, których sposób życia i światopogląd podobny jest do naszego, impulsu do współpracy z pewną grupą oraz poczucia dumy z tego, czego nasza grupa dokonała. Wszystkie te impulsy i pragnienia są jak wszystko, co jest związane z życiem instynktu, osobiste, to znaczy że zrodzone z niego uczucia i czyny wobec innych ludzi zależą od stosunku tych ludzi do nas, a nie od ich wewnętrznej wartości. Wszystkie te impulsy i pragnienia zlewają się w jedno uczucie miłości ojczyzny, zrośnięte głębiej z istotą człowieka i bardziej ściśle związane z jego siłą życiową niż jakiekolwiek inne uczucie miłości, nie wyrastające z instynktu. Ale jeżeli nie nastąpi wkroczenie ducha, które nadałoby uczuciu miłości ojczyzny charakter powszechności, wyłączność tego uczucia uczyni je źródłem nienawiści w stosunku do innych krajów. Skutkiem wkroczenia ducha będzie zrozumienie, że inne kraje są tak samo godne miłości, że tym, co nam wskazuje, iż ojczyzna zasługuje na naszą miłość, jest gorące i żywe uczucie, jakie w nas budzi, i że tylko ubóstwo naszej natury nie pozwala nam kochać innych krajów tak samo, jak nasz własny. Tą drogą miłość instynktowna może być rozszerzona przez wyobraźnię i może rozwinąć się w uczucie szacunku dla całej ludzkości, które byłoby wówczas bardziej żywe i intensywne niż wszystko, na co w tym kierunku zdobyć się mogą ludzie o słabo rozwiniętej miłości instynktownej. Umysł może tylko wykazać nam, że nierozsądnie jest kochać najbardziej własną ojczyznę; może on osłabić patriotyzm, ale nie potrafi wzmocnić naszych uczuć wobec ludzkości. Może to uczynić jedynie duch, rozszerzając i upowszechniając miłość, zrodzoną z instynktu. A czyniąc to, uszlachetnia on życie instynktu i usuwa zeń wszystko, co zbyt uporczywe, bezwzględne i osobiste.

Takiego samego rozszerzenia duchowego potrzebuje wszelka miłość instynktowna, jeśli myśl nie ma jej osłabić lub zwichnąć. Miłość męża i żony może być czymś bardzo wartościowym, a jeśli mężczyźni i kobiety są ludźmi prostymi, do osiągnięcia pewnej ograniczonej doskonałości w tej dziedzinie potrzebują tylko – poza instynktem – nieco szczęścia w życiu. Jednak z chwilą, gdy myśl zaczyna korzystać ze swego prawa krytyki wobec instynktu – dawna prostota staje się niemożliwa. Miłość małżeńska zbudowana tylko na instynkcie jest zbyt ciasna i osobista, aby mogła oprzeć się atakom satyry, jeśli nie jest wzbogacona przez życie duchowe. Romantyczny pogląd na małżeństwo, w który wierzyli rzekomo nasi ojcowie, nie może ostać się, jeśli ktoś dokona w wyobraźni wędrówki przez dzielnice willi podmiejskich. W każdej z nich mieszka jakieś małżeństwo, które, gdy przestępowało po raz pierwszy próg swego domu, winszowało sobie, że nareszcie może oddawać się miłości w spokoju, z dala od ludzi i od kontaktu z obojętnym światem zewnętrznym. Ciasnota i duszność takiego życia, pięknie brzmiące słowa, którymi pokrywa się tchórzostwo i mizerną próżność, zamknięte w czterech ścianach tysięcy małych willi podmiejskich – wszystko to wywoływać musi zimną i bezlitosną postawę w każdym, czyj umysł rozwinął się ze szkodą dla ducha.

W życiu człowieka wartość ma tylko osiągnięcie maksimum tego, do czego człowiek ów jest w ogóle zdolny. W miarę tego, jak człowiek się rozwija, to co było przedtem dobre, traci wartość po prostu dlatego, że coś lepszego jest już możliwe. Tak samo jest z dziedziną instynktu: dla ludzi o silnie rozwiniętym życiu umysłowym wiele z tego, co było dobre, póki mieli umysł mniej rozwinięty, staje się złem tylko na skutek tego, że światopogląd ich cechuje teraz większy stopień prawdy. Człowiek rządzący się w miłości instynktem ma poczucie, że jego miłość jest jedyna w swoim rodzaju i że dama jego serca pełna jest doskonałości, w której nie dorównała jej nigdy żadna kobieta. Człowiek, który posiadł zdolność abstrakcyjnego myślenia, zdaje sobie sprawę, gdy kocha, że jest jednym z tylu a tylu milionów ludzi, którzy kochają w tej samej chwili, że tylko ktoś jeden spośród tych milionów może słusznie uważać miłość swą za największą i że mało jest prawdopodobne, aby on był właśnie tym jedynym. Rozumie on, że jeśli chodzi o ludzi, których instynkt nie był poddany działaniu umysłu ani ducha, miłość, jaką odczuwają, jest stanem złudzenia, które służy celom Natury i czyni człowieka niewolnikiem interesów rodzaju. Ludzie ci nie są bynajmniej panami swych czynów, dążącymi świadomie do urzeczywistnienia pewnych nieosobistych celów, które uważają za dobre. Myśl odrzuca tego rodzaju niewolę; nie chce ona abdykować na rzecz Natury, jakiekolwiek byłyby jej cele, ani zrzec się swego prawa do myślenia zgodnie z prawdą. „Lepiej niech zginie świat, niż żebym ja lub jakakolwiek istota ludzka wierzyć miała kłamstwu" – oto religia myśli, spalająca w swoich płomieniach wszelkie odpadki, wydzielane przez życie. Jest to dobra religia i rozpoczęte przez nią dzieło zniszczenia powinno być doprowadzone do końca. Nie jest ona jednak wszystkim, czego potrzeba człowiekowi; nowa twórczość przyjść musi po tym, gdy dzieło zniszczenia zostanie dokonane, tym zaś, co może ją zrodzić jest tylko duch.

Zarówno patriotyzm, jak miłość mężczyzny i kobiety, jeśli są tylko instynktowne, mają te same złe strony: wyłączność, zamykanie się w sobie, obojętność lub wrogi stosunek do zewnętrznego świata. Te właśnie cechy popchnęły myśl do satyry i uczyniły komedię z czegoś, co ludzie zwykli uważać za najświętsze uczucia. Satyra i komedia są usprawiedliwione, ale nie śmierć instynktu, do której mogą doprowadzić, jeśli będą decydującą ostatecznie instancją. Są one usprawiedliwione nie jako ostatnie słowo rozumu, lecz jako wrota bólu, którymi ludzkość wstępuje w nowe życie, gdzie instynkt jest uszlachetniony i zasilany przez głębokie pragnienia i mądrość ducha.

Człowiek, w którym żywy jest duch, traktuje miłość mężczyzny i kobiety – w sobie samym i w innych ludziach – zupełnie inaczej od człowieka, rządzonego wyłącznie przez umysł. Widzi on w chwilach duchowego skupienia, że we wszystkich istotach ludzkich jest coś co zasługuje na miłość, jakaś tajemnica wzywająca na pomoc, jakiś krzyk wśród nocy, perspektywa wędrówki po mylnych szlakach i perspektywa zwycięstwa. Gdy instynktem swym kocha, wita jego pomoc, gdyż może lepiej przy tej pomocy zobaczyć i odczuć wartość istot, które kocha. Instynkt wzmacnia jego zdolność duchowego rozumienia innych ludzi. W takim rozumieniu znajduje potwierdzenie tego, co mówi głos instynktu i jakkolwiek wyraźnie umysł jego uświadamiałby sobie ubóstwo i ograniczoność jaźni ludzkiej, zamkniętej w murach, które powstrzymują pochód ducha, duch jego przeczuwa we wszystkich ludziach to, co instynkt ukazuje mu w przedmiocie jego miłości.

Miłość rodziców do dzieci musi ulec podobnej przemianie. Jeśli opiera się tylko na instynkcie, nie hamowanym przez rozum i nie oświeconym przez ducha, jest zbyt wyłączna, bezwzględna i niesprawiedliwa. Dla rodziców kierujących się wyłącznie instynktem, żadna korzyść, jaką odnieść mogą inni ludzie, nie ma znaczenia wobec krzywdy ich własnego dziecka. Honor i moralność konwencjonalna ograniczają dość poważnie w praktyce tę postawę rodziców, będącą pewnego rodzaju zastępczym egoizmem, gdyż społeczeństwo cywilizowane wymaga dla siebie pewnego minimum dobrej woli, zanim okaże swój szacunek. Ale w granicach dozwolonych przez opinię publiczną, uczucie rodzicielskie, jeśli opiera się wyłącznie na instynkcie, szukać będzie dobra dziecka bez oglądania się na dobro innych ludzi. Umysł może osłabić impuls niesprawiedliwości i zmniejszyć natężenie instynktownego uczucia, nie może jednak zwrócić miłości ku przedmiotom bardziej powszechnym, zachowując przy tym całą jej siłę. Duch tylko może to uczynić. Może on pozostawić miłość do dzieci w całym jej blasku i jednocześnie sprawić, by przy pomocy wyobraźni przejmujące uczucie oddania, jakie odczuwamy wobec własnych dzieci, objęło wszystkich ludzi. Sama miłość rodzicielska nakaże człowiekowi, którego duch żyje, by przekazał dzieciom poczucie sprawiedliwości, gotowość do poświęcenia, współczucie dla innych i wolę trzymającą w karbach dążności samolubne – to wszystko, co w jego poczuciu większym jest dobrem niż jakiekolwiek powodzenie osobiste.

Życie duchowe ucierpiało w ostatnich czasach z powodu swojego związku z tradycyjną religią, w wyniku czego uważano je za siłę wrogą umysłowi i wymagającą samych wyrzeczeń. Tymczasem, choć rozwój duchowy wymaga gotowości do wyrzeczenia, gdy zachodzi po temu potrzeba, jest jednak z istoty swojej czynnikiem tak samo pozytywnym i tak samo zdolnym do wzbogacenia życia jednostki, jak umysł i instynkt. Ukazuje on człowiekowi nieznane i dalekie horyzonty, tajemnicę i głębię życia, a nade wszystko radość powszechnej miłości. Uwalnia od chronicznych, osobistych namiętności i przyziemnych trosk. Daje szerokie tchnienie swobody i piękna uczuciom i myślom ludzi oraz wszelkim ich stosunkom między sobą. Usuwa zwątpienie i poczucie, że wszystko jest próżne i marne. Przywraca harmonię między umysłem i instynktem i ukazuje znów samotnej jednostce jej miejsce w życiu ludzkości. Tym, którzy raz wstąpili w świat myśli, tylko duch przywrócić może szczęście i spokój.