[ Strona główna ]

RACJE

numer 3

CZERWIEC 2020

IDEA GONOŚCI

Andrzej Lipiński w rozmowie z Peterem Bieri

Andrzej Lipiński: Godność nie jest w Pana przekonaniu immanentną cechą człowieka, lecz czymś, co każdego dnia zdobywamy na nowo, czego musimy nieustannie bronić. Przed kim lub przed czym?

Peter Bieri: Przed mnóstwem niebezpieczeństw zewnętrznych grążących nam ze strony innych np. w postaci dyskryminacji czy ignorowania naszej prywatności, ale także przed wszelkimi skłonnościami i słabościami naszej psychiki zagrażającymi naszej tożsamości w formie neuroz, nerwic, wewnętrznej niedojrzałości czy różnego rodzaju regresji, infantylnych zachowań oraz oszukiwania samego siebie.

A.L.: Dlaczego nie uznaje Pan godności za cechę z natury przypisaną ludzkiej istocie?

P.B.: Uznanie godności za właściwość ludzkiej natury miałoby sens jedynie w kontekście metafizycznym. a nie w znaczeniu naturalnego, przyrodzonego atrybutu. Taki rodzaj interpretacji godności jest jednak dosyć tajemniczy i nieuchwytny, potrzebuje teologicznego uzasadnienia jako cechy, którą Bóg nadaje człowiekowi na własne podobieństwo. Dla mnie pojęcie godności oznacza określony sposób życia. Jeśli sprowadzimy ją do konkretnej cechy, wtedy ani najbardziej haniebne uczynki człowieka, ani najgorsze krzywdy, jakich mógłby doświadczyć, nie są w stanie jej naruszyć ani zniszczyć.

A.L.: Ale jeżeli w każdym przestępcy nadal chcielibyśmy widzieć w pełni wartościową istotę ludzką, to jak nazwać to jądro, tę niezbywalną wartość jego człowieczeństwa?

P.B.: Oczywiście możemy nazwać to godnością, ale nie definiujmy jej jako naturalnej cechy. Jeśli przypisujemy godność najgorszemu, najbardziej nawet odrażającemu z ludzi, to tylko dlatego, że postanawiamy traktować z szacunkiem każdą bez wyjątku ludzką istotę. Jest to zasada znajdująca swój wyraz np. w sposobie obchodzenia się z więźniami. Bez względu na to, jak podły byłby charakter danego człowieka i jak karygodne jego czyny, ustalamy pewne kryteria jego traktowania, które nie będą naruszały i raniły tego, co nazwiemy godnością.

A.L.: A więc ostatecznie traktujemy go tak, jak gdyby posiadał godność w znaczeniu niezbywalnej cechy?

P.B.: Jest to błędna interpretacja metafizyczna, takie spojrzenie nie jest bynajmniej jedynym możliwym. Inna opcja jest taka, że po prostu postanawiamy traktować przestępcę w sposób godny. Jest to także moja interpretacja artykułu 1. niemieckiej konstytucji, w myśl którego „Godność człowieka jest nienaruszalna.”

A.L.: I nie potrzebujemy dla tej decyzji żadnego uzasadnienia, np. w postaci odniesienia do idei, że każdy człowiek jest wartością sam w sobie?

P.B.: To uzasadnienie zawiera się w samej decyzji o takiej formie współżycia, której fundamentem jest godne i pełne szacunku traktowaniu każdego człowieka, niezależnie od moralnej wartości jego czynów. Jest to wybór wynikający wyłącznie z naszego wyobrażenia o podstawach dobrego i zgodnego życia w społeczeństwie, a nie opierający się na definicjach czy wartościach natury metafizycznej.

A.L.: Jednak historia uczy nas, że w określonych warunkach i systemach można ustalić również takie podstawy współżycia, które pozwolą wykluczać albo traktować niegodnie wybrane jednostki lub całe grupy?

P.B.: Musimy zadać sobie pytanie, co zrobić, żeby formułowanie zasad odbywało się w ramach jasno określonych kryteriów. Tutaj z kolei wracamy do pytania, czy definiowanie godności jako naturalnej cechy każdego człowieka nie wydaje się mimo wszystko zasadne. Takie założenie, jak już wspomniałem, jest jednak pustym hasłem i pseudouzasadnieniem idei godności. Dlatego „nienaruszalność” godności w 1. artykule niemieckiej konstytucji jest predykatem dyspozycyjnym, który dopuszcza dwie możliwe interpretacje – albo godność jest wartością, której nie wolno naruszać, albo jej naruszenie nie jest możliwe. Druga opcja jest oczywiście błędna, wiadomo przecież, że nie ma dnia, w którym ludzka godność nie byłaby naruszana i deptana na niewyobrażalną skalę. Z kolei pierwsza interpretacja prowadzi do konkluzji, że zakaz naruszania godności wynika wyłącznie z naszej wspólnej woli stworzenia takiego społeczeństwa, w którym żaden człowiek nie będzie traktowany niegodnie. Wtedy definiowanie godności jako szczególnej cechy nie jest nam do niczego potrzebne.

(Uwaga dotycząca aspektu „właściwości“) Dodajmy, że próba zinterpretowania godności jako cechy do niczego by nas nie zaprowadziła, wszak musielibyśmy ją wtedy dokładnie zdefiniować. Tego rodzaju konkretnych opisów nie spotkamy ani w filozofii ani w komentarzach teologicznych. Jeśli jednak zakaz naruszania godności zbudujemy na założeniu, że jej pogwałcenie byłoby zakwestionowaniem całej naszej konstrukcji społecznej, wtedy opowiadamy historię budowania tej konstrukcji.)

A.L.: Czyli godność jako konstrukt kulturowy pozwalający zachować stabilność społeczną?

P.B.: Można by to tak nazwać. Dopóki nie traktujemy tej konstrukcji dosłownie i nie nadajemy jej metafizycznego wymiaru, jej stosowanie jest całkowicie uzasadnione. W jednym z filmów o przestępstwach nazistowskich uwięziony w obozie koncentracyjnym człowiek woła w stronę swoich oprawców „Możecie zabrać nam wszystko, ale nie odbierzecie nam godności”. Brzmiało to tak, jak gdyby krzyczał im w twarz „Nawet najgorszym z waszych czynów nie dotkniecie metafizycznej esencji naszego człowieczeństwa”. Właśnie tę esencję definiujemy potem jako godność.

A.L.: W powieści Jacka Londona „Kaftan bezpieczeństwa” osadzony w lochu bohater, żeby znieść obelgi i tortury znęcającego się nad nim strażnika, zamyka się w wewnętrznej twierdzy i ucieka w świat fantazji. Czy w ten sposób ratuje swoją godność?

P. B.: Godność tego więźnia bez dwóch zdań jest brutalnie gwałcona. Oczywiście możemy wyobrazić sobie jakiś rodzaj wewnętrznej warowni, miejsca schronienia przed atakami z zewnątrz, ale pozostaje kwestią sporną, czy faktycznie już nic nie mogłoby nas wtedy zranić? Słowa zamkniętego w takich wewnętrznych okopach człowieka są być może tym, co w filozofii języka nazywamy wypowiedzią performatywną; mają dodać mu odwagi, pozwalają zachować resztkę poczucia godności. Możemy potraktować je jako formę werbalnej obrony koniecznej, ale na płaszczyźnie opisowej te słowa są nieprawdziwe.

A.L.: Czasem taki rodzaj obrony koniecznej może być jedynym źródłem siły w walce z zewnętrznymi zagrożeniami …

P.B.: Z pewnością jest to sposób na stworzenie wewnętrznego dystansu wobec fizycznego bólu czy upokorzeń. Ale opisowo stwierdzenie „Nie odbierzecie nam naszej godności” jest dlatego błędne, że po przekroczeniu określonej granicy intensywności ataki słowne czy tortury niszczą tę zdolność wewnętrznego zdystansowania. Jeśli będziemy szykanowani albo maltretowani zbyt często lub przez odpowiednio dużą grupę ludzi, źródło naszej wewnętrznej siły prędzej czy później wyschnie.

A.L.: Stąd wniosek, że to, czy godność danego człowieka zostanie naruszona, zależy w dużym stopniu od jego siły psychicznej, ukształtowanych przez życie wewnętrznych granic i obrazu samego siebie, a więc od czynników, które są płynne i zmienne?

P.B.: W rzeczy samej. Być może potrzeba przypisywania godności metafizycznych korzeni jest wyrazem tęsknoty za jakimś trwałym i stabilnym punktem odniesienia. To wyobrażenie jest jednak dosyć zagadkowe, do tej pory nikt nie zdołał go uzasadnić ani nadać mu jasnej i zrozumiałej formy.

A.L.: W takim razie oczywistym powinno wydawać się założenie, że kobieta uprawiająca prostytucję, czynność pogardzaną i uznawaną za wysoce niegodną, może jak najbardziej żyć w zgodzie z własnym obrazem nienaruszonej godności?

P.B.: Jest to kwestia poczucia własnej wartości. Jeżeli ta kobieta robi to z wolnej woli i nie wstydzi się tego, że sprzedaje swoje ciało, bo nie jest to sprzeczne z jej wizją samej siebie, to nie widzę tu zagrożenia dla jej godności. Oczywiście tylko pod warunkiem, że obraz własny tej kobiety zrodził się w autonomicznym procesie rozwoju osobowości, i że w każdej chwili ona sama może decydować o jego przyszłym kształcie. Gdyby się okazało, że w jej biografii kryją się jakiejkolwiek ślady indoktrynacji, emocjonalnego szantażu czy innych ograniczeń wewnętrznej wolności, które wpłynęły na jej poglądy i system wartości, wtedy kwestii oceny jej godności należałoby przyjrzeć się dokładniej. Ale szczegółowe prześledzenie biografii drugiego człowieka w zasadzie nie jest możliwe, dlatego nie mamy prawa wydawać sądów na temat jego godności bez uwzględnienia jego obrazu samego siebie.

A.L.: Ale obraz własny nie rodzi się w próżni, a nasz wpływ na proces jego powstawania jest raczej niewielki…

P.B.: To prawda, jest on zawsze wypadkową wpływów społecznych, kulturowych i rodzinnych. Nie chodzi jednak o to, żeby ten obraz był całkowicie pozbawiony tła biograficznego. Ważne, żebyśmy zawsze mogli zrobić krok wstecz, zajrzeć za kulisy tego obrazu, uczynić go tematem refleksji i zadać sobie pytanie „Czy to naprawdę mój obraz? Czy jestem z niego zadowolony? Co chciałbym w nim zmienić?” Najważniejszym punktem oparcia dla ludzkiej godności jest stan, w którym mamy możność przyjęcia krytycznej postawy wobec siebie.

A.L.: Decydującym kryterium w ocenianiu kwestii godności byłoby więc pytanie, czy w każdym momencie mojego życia mam możliwość wybrania innej życiowej drogi?

P.B.: Myślę, że rzeczywiście sednem pojęcia godności jest wolność kształtowania własnego obrazu i dokonywania życiowych wyborów. Żadne zakazy ani przepisy nie powinny jej ograniczać, chyba, że wchodzi ona w konflikt z wolnością innych. Dotyczy to w równym stopniu prostytucji, jak i kwestii homoseksualności, samobójstwa czy eutanazji. Nienaruszalność ludzkiej godności zasadza się w głównej mierze na konieczności respektowania wolności innych.

A.L.: Jakie znaczenie dla kwestii godności ma praca?

P.B.: Praca jest ważnym źródłem poczucia godności, to obszar życia, który, jak żaden inny, umożliwia człowiekowi rozwijanie własnego potencjału, pozwala na produktywne wykorzystanie danego nam czasu i gwarantuje uznanie innych. Człowiek pozbawiony jednego z tych elementów zapada się w sobie, a jego godność niszczeje albo, w najlepszym wypadku, jest zagrożona. Dlatego strajki to także walka ludzi pracy o własną godność. Żądanie wyższych płac jest tylko jednym z aspektów tej walki, za tym zawsze kryje się również potrzeba uznania.

A.L.: Może należałoby całkowicie zmienić kryteria oceny wartości pracy i np. ogrodnika pielęgnującego park, miejsce odpoczynku i zmysłowych doznań dla tysięcy mieszkańców wielkiego miasta, wynagradzać tak samo jak lekarza?

P.B.: Zgadzam się. Poczucie godności jest w dużej mierze zależne od uznania dla wykonywanej pracy, a to, jak wiadomo, podlega rozmaitym wpływom społecznym. Musiało minąć wiele lat, zanim osoby opiekujące się chorymi doczekały się należnego uznania ich zawodu na rynku pracy. Brak uznania dla wykonywanej pracy na dłuższą metę podkopuje poczucie wartości człowieka i tym samym niszczy jego godność.

A.L.: Zwolennicy gwarantowanego dochodu podstawowego widzą w tej koncepcji rozwiązanie problemu godności. Co Pan o tym sądzi?

P.B.: Dochód gwarantowany z pewnością uwolniłby wielu ludzi od egzystencjalnego lęku, który często zmusza ich do pracy w warunkach urągających ludzkiej godności. Wtedy trudniej byłoby pracownika zastraszać i szantażować, w związku z tym mało kto popadałby w stan wewnętrznego paraliżu, w którym zawalczenie o swoje prawa nie przychodzi łatwo.

A.L.: Można naruszyć godność drugiego człowieka „nieumyślnie”?

P.B.: Tak, mogę naruszyć ją źle rozumianą nadopiekuńczością, np. nie pozwalając dziecku rozwijać autonomii, nie traktując poważnie jego pragnień czy potrzeby samodzielnego działania. Ale także przesadna hojność może kogoś zranić, np. obdarowywanie w dobrej wierze zbyt drogimi prezentami. Fundamentem godności w każdym rodzaju relacji jest symetria między stronami, partnerami czy przyjaciółmi. Wszystko, czego od drugiego człowieka oczekujemy, wymagamy lub żądamy, czym go obdarowujemy i czym chcemy sprawić mu radość – wszystkie elementy interakcji muszą być precyzyjnie wykalibrowane i oparte na równowadze stron.

A.L.: Ale jak zadbać o tę równowagę w bliskich relacjach, gdy trzeba pogodzić ze sobą mnóstwo przeróżnych potrzeb, interesów, oczekiwań i nierozwiązanych dylematów?

P.B.: Rzeczywiście nie jest to proste, każdy dzień jest nowym wyzwaniem. Ale na szczęście człowiek posiada wyjątkową zdolność, która może być tu niezwykle pomocna – mamy język, możemy ze sobą rozmawiać. Kiedy w nasz związek zaczynać wkradać się zły klimat i mamy wrażenie, że coś się psuje, czegoś nam brakuje albo coś nas rani, możemy o tym porozmawiać. To bardzo ważny aspekt ludzkiej godności – człowiek dysponuje narzędziem pozwalającym wyrażać i nazywać po imieniu rzeczy, które go ranią, dzięki temu może otwarcie rozprawiać się ze swoimi odczuciami i emocjami.

A.L.: Pytanie, jak najpierw poradzić sobie z nagromadzonymi przez lata emocjami, blokadami i innymi przeszkodami w głowie, które często uniemożliwiają szczerą i otwartą wymianę myśli i odczuć?

P.B.: Nawet, jeśli jest to czasem niezwykle trudne, musimy wciąż od nowa podejmować próby wyrażenia własnych emocji. Ważne, żeby artykułowanie odczuć miało miejsce w równym stopniu po obu stronach relacji. Dopiero potem może pojawić się rodzaj metakomunikacji, czyli wymiany przemyśleń na temat naszego wzajemnego stosunku, codziennej rutyny, formy rozmów, prawdziwych źródeł problemów w naszym związku i tego, co moglibyśmy w nim zmienić. Jest to także kwestia wolności, tego niezwykle ważnego elementu ludzkiej godności. Równie istotnym aspektem jest wzajemna szczerość i uczciwość w sytuacji, kiedy dojdziemy do wniosku, że nie chcemy już dalej ze sobą być. Wtedy próba wspólnej refleksji i zrozumienia przyczyn niepowodzenia może mieć szczególne znaczenie dla zachowania godności obu stron.

A.L.: Godność rozumiana również jako forma umiejętności akceptowania decyzji drugiego człowieka i zachodzących w nim zmian?

P.B.: Tak, to właśnie zdolność nieograniczania wolności drugiego człowieka na jego życiowej drodze. Możemy jedynie próbować zrozumieć powody, dla których chce odejść. Z pewnością nie będzie to proste, może zaślepieni bólem nie będziemy umieli zaakceptować jego decyzji, ale otwarte mówienie o tym jest zawsze lepszą opcją, niż milczenie i zamknięcie się w cierpieniu. To wielka szansa dla uratowania godności naszej i naszego partnera.

A.L.: Problem godności dotyczy nie tylko najróżniejszych aspektów naszego życia, ale w równym stopniu jego końca…

P.B.: To dla mnie niezwykle ważny temat, wracamy tutaj do początkowej tezy, że godność to nie dana od Boga cecha czy jakaś inna metafizyczna jakość, lecz zakorzeniony w autonomii każdego z nas określony sposób życia. Stąd oczywisty wniosek, że każdy człowiek musi mieć prawo decydowania o tym, kiedy jego życie ma się zakończyć. Wynika stąd również, że jeśli w konkretnym przypadku, np. wskutek trudności technicznych, urzeczywistnienie tego prawa zostanie mocno ograniczone, będzie to również naruszało godność danej osoby. Ten pogląd pozostaje oczywiście w silnej opozycji do postawy wielu polityków, przedstawicieli Kościoła, ale także środowisk lekarskich. Jest to w moim przekonaniu postawa fatalna i oderwana od rzeczywistości. Ludzie decydujący o tych sprawach często nie mają nawet odrobiny wyobrażenia o tym, jak wielkie musi być cierpienie człowieka, który postanawia skończyć z własnym z życiem. Częściowo stoi za tym rodzaj „teologicznych pozostałości”, bo nawet, jeśli duża część społeczeństwa ujawnia dziś tendencje ateistyczne, to podskórnie wielu ludzi wciąż nosi w sobie silnie zakorzenione przekonanie, że tylko Bóg jest panem życia i śmierci.

A.L.: A może za tym kryje się również głęboki, nieuświadomiony, atawistyczny lęk przed własnym końcem?

P.B.: Niewątpliwie jest to wynik oddziaływania i nakładania się na siebie różnych, także nieuświadomionych przyczyn. Jakąś rolę odgrywają tu też niektóre doktryny, np. panujący w świecie medycyny, zupełnie bezrefleksyjny postulat ratowania życia za wszelką cenę. Nie można całkowicie ignorować okoliczności danej sytuacji i stanu pacjenta. Żaden człowiek nie postanawia odejść z tego świata, jeśli nie zmuszają go do tego trudne do wyobrażenia cierpienie psychiczne czy ból fizyczny. Dotyczy to nie tylko ludzi z chorobą Parkinsona czy osób przykutych do wózka inwalidzkiego. Możemy wyobrazić sobie wiele różnych sytuacji, kiedy człowiek osiąga taki punkt, w którym życie wydaje mu się nie do zniesienia. Wtedy tylko on sam i nikt inny ma prawo zadecydować o własnym końcu. Również w tym akcie wyraża się nienaruszalność ludzkiej godności.

Berlin, listopad 2017 r.